چگونه استقلال و آداب غذا خوردن را به کودکانمان آموزش دهیم؟
روانشناسان معتقدند زمان غذا خوردن کودک در مراحل مختلف زندگی تاثیر تعیین کنندهای در رشد روانی او دارد.
بعد از مرحله شیردهی، زمانی میرسد که کودک برای تغذیه از سینه مادر یا از آغوش پدر جدا شده، و برای غذا خوردن روبرو یا کنار آنها مینشیند. در این شرایط قطعا نوع روابط تغییر میکنند و فضای ارتباطی جدیدی شکل میگیرد. نوزاد ما بزرگتر شده و کم کم وارد روابط انسانی متفاوتتر و گستردهتری میشود. البته ما در بحث این مقاله خیلی به دنبال تحلیل نوع روابط و فضای اجتماعی در برگیرنده کودک در زمان غذا خوردن نیستیم (موضوعی که شاید در مباحث بعدی آن را دنبال کنیم)، بلکه میخواهیم از زاویهای دیگر فضا و زمان غذا خوردن کودکان را تحلیل کنیم. میخواهیم بدانیم آموزش استقلال و آداب غذا خوردن چه مراحلی دارد؟ گاهی بچههایی را میبینیم یا میشنویم که در سه سالگی یا حتی بعد از آنها هنوز به استقلال لازم در غذا خوردن نرسیدهاند و احتیاج دارند که بزرگترها قاشق به دهانشان بگذارند. گاهی هم پدر و مادرهایی هستند که بسیار در این موارد حساسند و گله میکنند که کودکشان تمیز غذا نمیخورد یا بسیار انرژی و فشار میگذارند تا کودک دوساله یا دوسال و نیمهشان کاملا «تمیز» و «مطابق آداب» غذا بخورد.
سوالهای زیادی در این زمینه جای طرح دارد: از چه زمانی باید شروع کرد و بهتر است با چه روندی پیش برویم که هم درست و تمیز غذا خوردن را به دلبندانمان آموزش دهیم و هم اضطرابهای بی مورد و نابجا به آنها وارد نکنیم؟ در عین حال چه کنیم که کار خودمان به عنوان پدر و مادر برای تمیز کردن لباسها و زمین و خانه قبل و بعد از غذای بچهها کمی راحتتر شود؟
عکس: علی
زمان استقلال در غذا خوردن
عکس: آراد
از حدود ۱۲ تا ۱۸ ماهگی کودک به تدریج استقلال در غذا خوردن را تجربه میکند. او گاهی انگشتان کوچکش را مانند یک پنس به کار میگیرد تا تکههای بزرگ یا کوچک غذا را به دهانش بگذارد. گاهی هم با قاشق غذا میخورد. در این سن معمولا در عین فراهم کردن امکان این تجربه، میتوان در صورت لزوم همچنان به دهان کودک غذا گذاشت. در واقع بیشتر بچهها از حدود دو و حتی گاهی دو و نیم سالگی به مهارتی میرسند که میتوانند کاملا مستقل و بدون کمک با قاشقشان غذا بخورند.
ولی این تازه شروع راه است و همچنان نمیتوان انتظار داشت که او کاملا تمیز غذا بخورد. اگر به موقع شروع کرده باشید، در مورد بیشتر بچهها برای رسیدن به این نتیجه باید تا حدود سه سالگی صبر کنید. در حدود چهار سالگی هم کودک شما معمولا به استقلال کامل میرسد، یعنی در این سن بیشتر بچههایی که در زمان مناسب به درستی آموزش دیدهاند به خوبی از قاشق و چنگال (یا کارد و چنگال) در کنار هم استفاده میکنند و حتی گاهی میتوانند گوشتهای غذا را در بشقابشان خرد کنند و خلاصه به تنهایی در کنار بزرگترها غذایشان را بخورند.
زمان رعایت آداب و تمیز غذا خوردن
گاهی انتظار ما از بچهها زیاد است! خیلی زود توقع داریم که آنها کاملا تمیز و مطابق آداب لازم غذا بخورند، به غذایشان دست نزنند، با غذا بازی نکنند، غذایشان روی میز یا روی زمین نریزند، لباسشان را کثیف نکنند و خلاصه همه از شیوه غذا خوردن فرزند ما به به و چه چه کنند و ما را تحسین کنند که عجب بچهای تربیت کردهایم.
برعکس، گاهی هم انگار بچهها زیادی بچه میمانند و پدر و مادر فراموش میکنند که باید ریتم و شیوهشان را عوض کنند. گاهی بچهها به سن مدرسه رسیدهاند ولی هنوز آنطور که باید غذا نمیخورند: با غذا بازی میکنند، باید هنوز گاهی پدر و مادر قاشق به دهانشان بگذارند یا برایشان لقمه درست کنند یا اینکه بعد از هر وعده غذایی جارو باید وارد صحنه شود.
چه باید کرد؟
عکس: باران
در شروع، بگذارید کودکتان غذایش را لمس کند. شاید همه آنقدر که باید به اهمیت این مساله لمس کردن واقف نباشیم ولی در واقع به این شکل است که کودک با غذا رابطه برقرار میکند و بافتهای مختلف مواد غذایی را قبل از گذاشتن به دهان، با دست و با نوک انگشتانش شناسایی میکند. به این ترتیب هر کودکی با ریتم مناسب خود با غذا ارتباط برقرار کرده، اعتماد میکند و با میل و علاقه خود آنها را به دهانش میگذارد.
به کودکمان کمک کنیم بوییدن را یاد بگیرند. بوییدن مواد غذایی مختلف راهی دیگر برای ایجاد رابطه کودکان با غذاست.
و بالاخره مزه. به کودکمان کمک کنیم که مزههای مختلف را بشناسد. میتوانیم به تدریج اسم مزهها را به او بگوییم: مثلا این ترش است. این شیرین است. یا در این غذا بروکلی ریختهام. مزه بروکلی را متوجه شدی؟
به این شکل مواد غذایی بیشتر و بیشتر توجه کودک را به خود جلب میکنند و گاهی مثل یک اسباب بازی جذاب مدتها کنجکاویاش را تحریک کرده و باعث سرگرمیاش میشوند. کودک به این طریق به تدریج با غذا رابطه برقرار میکند و از خوردن آن لذت میبرد. اینکه به کودک نوپای خود اجازه دهیم که فرصت کافی داشته باشد که در هر وعده غذایی اگر دوست داشت ذرات مختلف غذا را لمس کند. آنها را روی میزش بگذارد و دوباره به بشقابش برگرداند، در واقع نشان از آگاهی و درک ما نسبت به نیاز او برای این کشف و کار است.
تحقیقات نشان میدهند معمولا کودکانی که بیشتر در شروع غذایشان را لمس میکنند و فرصت لازم را دارند که در جهت کشف و شهود بشقابشان برآیند، بعدها راحتتر قاشق را قبول میکنند و در کل، بیشتر از فرایند غذا خوردن لذت میبرند. برعکس اعمال ممنوعیتهای زیاد در زمان غذا خوردن، اصرار والدین برای اینکه خودشان به بچه غذا بدهند (برای اینکه بهتر و بیشتر بخورد یا کمتر کثیف کند) و در کل فشار و توجه زیاد برای حجم غذایی که خورده میشود و تمیزی فضای اطراف، مانند ترمزی عمل میکند که شور و اشتیاق آنها را در مورد غذا کاهش داده و حتی میتوان گفت فرایند طبیعی آنها رای ارتباط با غذا و لذت بردن از آن را دچار اختلال میکند. در این شرایط پدر و مادر یا با مقاومت کودک و فرار او از غذا خوردن مواجه میشوند و یا بدون اینکه متوجه باشند کودکی بار میآورند که در یک برهه زمانی به ظاهر به انتظار آنها جواب میدهد و خواست و تمایل واقعی خود را کنار می گذارد اما در واقع، آن طور که باید و در زمانی که باید رابطهای با غذا برقرار نمیکند و هرگز نمیآموزد که چطور میتوان لذت غذای سالم خوردن را چشید.
از سوی دیگر، تحقیقات دیگری نشان میدهند که وقتی کودک اجزای مختلف غذا را با دستان خود لمس میکند، آنها را میبوید و مزهها را درک میکند، در واقع قوای مختلف خود را در مورد آنچه میخورد حساستر و قویتر کرده و این حساسیت و این تقویت ذهنی سبب میشود که بعدها عادات غذایی سالمتری داشته و کمتر دچار عوارضی مانند اضافه وزن و چاقی و دیابت و غیره شود. (برای مطالعه بیشتر در این زمینه شما را ارجاع میدهیم به تحقیقی که در انگلستان انجام شده و مقاله آن در سال ۲۰۱۲ در مجله علمی معتبر British Medical Journal منتشر شده است با عنوان
Baby knows best? The impact of weaning style on food preferences and body mass index in early childhood in a case–controlled sample.)
بنابراین توصیه میشود فضای لازم را برای کودک فراهم کنید که با آرامش با بشقاب غذایش ارتباط برقرار کند و از آن لذت ببرد.
عکس: ویانا
اما چگونه آداب غذا خوردن را به کودکان آموزش دهیم؟
در مورد آداب غذا خوردن، در واقع این شمایید که باید الگوی خوبی برایش باشید. او با مشاهده غذا خوردن شما تفاوت را متوجه میشود و به تدریج خود را به شما شبیه میکند.
با وجود همه آنچه گفته شد، برخی ممنوعیتها را هم نادیده نگیرید:
مراقب باشید که انداختن یا پرت کردن تکههای غذا یا قاشق و بشقاب و لیوان به روی زمین بهتر است از همان اول ممنوع باشد.
برای غذا خوردن کودک باید جای مناسب و یکسانی داشته باشد که بنشیند (ترجیحا صندلی غذا). غذا خوردن در راه رفتن، دویدن و حتی در حال تماشای تلویزیون یا بازی با یک اسباب بازی دیگر توصیه نمیشود و عادت بسیار غلطی است.
حتی اگر کودک شما بیشتر دوست دارد با دست غذایش را بخورد، حتما قاشق مناسبی در دسترسش قرار دهید و در هر فرصتی که مناسب دیدید به او به آرامی پیشنهاد کنید که میتواند غذایش را با قاشق کوچکش بخورد. به او توضیح دهید که به این شکل بهتر و تمیزتر غذا را خواهد خورد. همچنین او را برای تمیز غذا خوردن تشویق کنید هر چند فشاری در این زمینه به او وارد نمیکنید. حتی اگر کودک این توضیحات شما را به سرعت عملی نکند ولی بدانید که آنها را ضبط میکند و بعدها به کار خواهد گرفت.
از سوی دیگر، در مسیر آموزش استقلال در غذا خوردن و رعایت آداب آن، بازیها هم نقش موثری دارند. وقتی بچهها در خارج از چارچوب زمان غذایی با قاشق و چنگال و ظروف مناسب بازی میکنند، آنها را به دهانشان میگذارند یا به عروسکهایشان غذا میدهند در واقع در حال تمرین برای بهکارگیری و رعایت این آداب در زندگی واقعی خود هستند. پس چند قاشق و بشقاب و قابلمه اسباب بازی مناسب میتواند ایده خوبی برای هدیه تولد یک سالگی کودک (چه پسر و چه دختر) و یا بعد از آن بوده و به رابطه بهتر فرزندتان با غذا، استقلال و رعایت آداب و لذت بردن از آن کمک کند.
همراهی کودک در مراحل آماده سازی غذا با مادر یا پدر هم یکی دیگر از نکات ریز ولی کارساز در بهتر غذا خوردن فرزندان ماست.
و بالاخره اینکه برای کمک به کودک در تمیزتر غذا خوردن و کمک به خودتان و همچنین استفاده کمتر از جارو و ماشین لباسشویی، حتما به خاطر داشته باشید که از همان زمانی که میخواهید اولین قاشق را به دهان فرزندتان بگذارید، از وسایلی مانند پیشبند، قاشقها و لیوانهای مخصوص، با کیفیت و مناسب سن بچهها استفاده کنید. جای مناسبی برای غذا دادن به کودک انتخاب کنید. ترجیحا در هر سن از صندلیهای مخصوص آن سن (و در صورت فراهم نبودن آن، از سفره یا پارچه تمیزی که کودک همیشه روی آن غذا بخورد) استفاده کنید. این مکان و فضای مشخص غذا خوردن در تغذیه بهتر کودکان بسیار موثر است.
و بالاخره اینکه ساعت مشخصی در روز برای غذا دادن داشته باشید و از میان وعدههای زیاد و پرحجم بپرهیزید.
فراموش نکنیم که نظمی که برای تغذیه کودک رعایت میکنیم، نه تنها به بهتر غذا خوردن فرزندمان کمک میکند، بلکه در ریتم روزانه او موثر بوده و در عین حال آموزشی غیر مستقیم برای نظمپذیری و برنامه داشتن در زندگیاش محسوب میشود.
گردآوری و تالیف: سارا (مامان الیاد)
منابع:
Townsend E, Pitchford NJ. Baby knows best? The impact of weaning style on food preferences and body mass index in early childhood in a case–controlled sample. BMJ Open 2012;2:e000298. doi:10.1136/bmjopen-2011-000298
همچنین مطالب سایتPetit pois Cubes &(نخستین سایت تخصصی تغذیه کودکان در فرانسه)
http://www.les-supers-parents.com/apprentissage-autonomie-proprete-a-table/
گفت و گو و تبادل نظر
یک مامان
دوستان میدونید چرا میگن نباید جلوی تلویزیون به بچه غذا داد؟ آخه پسر من فقط موقع تماشای کارتون غذا میخوره.
آستیاژ
به دلیل عادت به بدغذایی، بد خلقی موقع خوردن غذا وقتی تلویزیون خاموش میشه و حتی بعد از یکنواخت شدن تلویزیون. کلا بچهها دیگه نمیتونن تو فضای آرام غذا بخورن.
از طرفی، بچههایی که جلوی تلویزیون غذا میخورن خیلی وقتها مزهٔ غذاها رو کشف نمیکنن، متوجه نمیشن کی سیرن و کی گرسنه و این حسشون از بین میره.