خداحافظی با شیر مادر: بهترین زمان چه سنی است؟

شاید بیراه نباشد که بگوییم در کره زمین، هر پدر و مادری بهترین‌ها را برای فرزندش می‌خواهد و با توجه به دانش و آگاهی، فرهنگ و مقدورات خود سعی می‌کند آن را برای کودکش فراهم کند. اما نکته اینجاست که این مقولات (دانش و آگاهی، فرهنگ و شرایط و مقدورات) به حدی در میان انسان‌های مختلف متفاوتند که نتیجه‌ی آن می‌شود طیف وسیعی از تدابیر، تصمیم‌ها و رفتارها در زمینه پرورش کودکان که امروز در جای‌ جای دنیا شاهد آنیم.

یکی از موضوعاتی که در ظاهر امری بسیار طبیعی به نظر می‌رسد ولی در واقع امری بسیار فرهنگی و اجتماعی است، مساله شیردهی به نوزادان است. برداشت اولیه ما بر این است که نوزاد انسان مانند دیگر پستانداران (مگر در موارد بسیار خاص) همیشه به محض تولد از شیر مادر تغذیه می‌کند و این امر به صورتی کاملا غریزی و طبیعی ادامه می‌یابد. اما در واقع چنین نیست! 

انسان موجودی اجتماعی است که جامعه اطراف او حتی بر غریزی‌ترین بخش‌های زندگی‌اش تاثیر و تسلط دارند و این تسلط نه فقط نوع و نحوه برخورداری از نخستین قطرات ماده خوراکی که به دهانش می‌رسد را تعیین می‌کند، بلکه حتی می‌توان گفت که از دوران جنینی و تشکیل نطفه روند خود را آغاز کرده است. اینکه این اولین ماده غذایی که به بدن نوزاد می‌رسد، چه باشد، چه زمانی باشد، به چه صورتی باشد و بعدها در فاصله چند روز و چند ماه بعد چه تحولاتی را طی کند، از فرهنگی به فرهنگ دیگر و از جامعه‌ای به جامعه دیگر و حتی از زمانی به زمان دیگر بسیار متفاوت است. در بسیاری از مواقع حتی این تصمیم‌ها ناشی از اعمال قدرت نظام‌های سرمایه‌داری و قدرت است.

یک نمونه، همین تحولات سی چهل سال اخیر در دهه ۱۹۷۰-۱۹۸۰ است که در برخی جوامع غربی توصیه‌هایی رواج پیدا کرد مبنی بر اینکه در دنیای مدرن دیگر نیازی به شیردهی مادران نیست. کارخانه‌های فوق پیشرفته شیرخشک به جایی رسیده‌اند که بهترین نیاز کودکان را فراهم می‌کنند و در این شرایط خانواده‌ای که توانایی خرید شیر خشک دارد، چرا شیر مادر؟

چندین دهه طول کشید تا کشف شد که در آن زمان به دلایل مختلف تولیدات شیر کارخانه‌های لبنی یک باره بیش از حد انتظار شد و این شد که سرمایه‌داران این عرصه به فکر چاره‌ای افتادند و راهکار را در تولید شیرخشک و تبلیغ برای فروش بیشتر و بیشتر آن یافتند. تحقیقات نشان می‌دهد که این تبلیغات تجاری در کنار فضای اجتماعی حاکم زمان چنان تاثیری بر نخستین و غریزی‌ترین روابط کودک و مادر آن دوره گذاشت که میزان شیردهی مادران به طرزی باور نکردنی کاهش یافت. سال‌ها طول کشید تا نهادهای حامی سلامت کودکان با صرف بودجه و انرژی فراوان به مبارزه با این کلیشه غلط ترویج شده برخیزند. در کشوری مثل فرانسه هنوز این مبارزات آنطور که باید پاسخگو نبوده و یکی از آخرین آمارها نشان می‌دهد که فقط ۱۵ درصد نوزادان حداقل تا یک ماهگی از شیر مادر تغذیه می‌کنند. نکته جالب در این ماجرا آنجاست که هر چند بسیاری از مادران و پدران امروز که همان نوزادان دهه ۷۰ و ۸۰ میلادی بوده‌اند، به این نتیجه رسیده‌اند که شیر مادر بهترین تغذیه برای کودکان است، اما خیلی از آنها از نظر روحی و جسمی قادر به تغذیه کافی کودکان با شیر مادر نیستند. بر اساس پژوهش‌های انجام شده، مهم‌ترین عامل تاثیرگذار در این زمینه، بار مسائل اجتماعی و فرهنگی حاکم بر آنان است.

اما فرانسه فقط یک مثال است. جوامع دیگر مدرن و سنتی در نقاط مختلف کره زمینه به شیوه‌های کاملا متفاوتی عمل می‌کنند. حال در چنین شرایطی کنار زدن رویه‌ی ضخیم بار اجتماعی و فرهنگی برای کشف طبیعت نوزاد انسان و میزان نیاز او به شیر مادر، بسیار دشوار می‌نماید.

محققان برای تخمین این زمان به سراغ جوامع بدوی رفته‌اند. نتایج نشان می‌دهد در جوامع کاملا سنتی که مواد ساخته دست بشر مانند شیر خشک به آنها نرسیده، کودکان به طور متوسط بین ۲ تا ۴ سال از شیر مادر تغذیه می‌کنند. در قبایل عشایر آفریقایی، سن تغذیه کودکان با شیر مادر بین ۳۶ تا ۵۳ ماه است. این در حالی است که اعضای اسکان یافته همین قبایل بین ۱۸ تا ۲۷ ماه به فرزندانشان شیر می‌دهند[1]. در برخی تمدن‌ها، دسترسی کودک به شیر مادر حتی از این هم طولانی‌تر و تا حدود ۶ سالگی و حتی تا 12 سالگی تخمین زده می‌شود.

به طور کلی متوسط شیردهی مادران در تمدن‌های مختلف کره زمین حدود ۳۰ ماه ارزیابی می‌شود و در واقع این عدد نشان می‌دهد که نوزادان جوامع مدرن که خیلی زود با شیر مادر خداحافظی می‌کنند، در اقلیت هستند.

در دل فرهنگ‌های مختلف، ادیان نیز در این زمینه توصیه‌های خود را دارند. در کتاب مقدس مسیحیان به مادران توصیه شده که به فرزاندانشان ۲ تا ۳ سال شیر بدهند. در اسلام توصیه به شیردهی تا حدود دو سالگی است که البته باز تفاسیر تا حدی متفاوت نیز وجود دارد.

تمامی این مثال‌ها و ارقام برای این در اینجا گرداوری شده که بدانیم نزد انسان‌ها شیردهی مادران نه امری فقط غریزی که بسیار بسیار متاثر از فرهنگ و جامعه است. در این زمینه، سبک زندگی خانواده‌ها، فامیل، آشنایان و اطرافیان، رسانه‌ها و منابع اطلاع رسانی همه و همه نقش ایفا می‌کنند و در تغذیه کودک در روزها و ماه‌های نخست زندگی‌اش موثرند و چه ما بخواهیم و چه نخواهیم، برای نوزاد و مادر این عصر و جوامع، چنین تاثیراتی گریزناپذیر است. بنابراین تعیین زمانی مشخص برای پایان شیردهی از پیچیدگیهای فراوانی برخوردار بوده و چیزی نیست که به سادگی امکانپذیر باشد.

متخصصان حوزه پزشکی و سلامت چه می گویند؟

پس از این مقدمه که رویکردی انسان‌شناختی و جامعه‌شناختی به مقوله میزان شیرخواری نوزادان داشت، این پرسش مطرح می‌شود که در چنین شرایط رنگارنگیِ فرهنگی، نهادهای پزشکی و سلامت امروز چه توصیه‌ای برای خانواده‌ها دارند. این پرسش بجایی است. چون هر چند این نهادها خود بسیار متاثر از فرهنگ‌ها و مسائل اجتماعی جوامع گوناگون هستند، اما در عین حال با توجه به مطالعات و داده‌هایی که در زمینه بیماری‌ها، رشد و سلامت کودکان، مسائل روحی و روانی کودکان و مادران، مسائل بهداشت عمومی و وضعیت تغذیه هر منطقه جغرافیایی در دست دارند، ابعادی دیگر به موضوع می‌افزایند و در نتیجه می‌توانند توصیه‌های قابل اعتنایی داشته باشند.

مهم‌ترین نهاد بین‌المللی سلامت یعنی سازمان بهداشت جهانی (WHO) توصیه اکید دارد که کودکان تا سن شش ماهگی به صورت انحصاری از شیر مادر تغذیه کنند. بعد از آن تا یک سال شیر مادر در کنار مواد غذایی دیگر قویا توصیه می‌شود و پیشنهاد نهایی بر این است که در صورت امکان تغذیه با شیر مادر تا دو سال و حتی بیشتر از آن ادامه یابد.

توصیه آکادمی پزشکی اطفال آمریکا (AAP) شیردهی انحصاری به مدت 6 ماه و ادامه تغذیه با شیر مادر حداقل به مدت 12 ماه است.

برنامه بهداشت و تغذیه ملی  فرانسه (PNNS) بیشترین تاکید خود را بر شش ماه تغذیه انحصاری با شیر مادر تاکید گذاشته است. (به تازگی، در فرانسه شروع غذا برای کودکان با نظر پزشک از چهار ماهگی توصیه می‌شود). در این برنامه همچنان تاکید می‌شود که تغذیه با شیر مادر پس از آن می‌تواند با غذاها تکمیل شده و تا دو سال یا بیشتر از آن ادامه داشته باشد.

و بالاخره وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی ایران تداوم تغذیه با شیرمادر را تا پایان دو سالگی توصیه می‌کند. این سازمان تاکید دارد «تغذیه باشیر مادر که در سال اول زندگی، غذاي اصلی شیرخوار است، درسال دوم نیز تا یک سوم نیازهاي اساسی شیرخوار و موادي را که ممکن است در غذاهاي خانواده نباشد، تامین می کند. بنابراین به عنوان یک غذاي لازم براي رشد کودك و همچنین پیشگیري از بیماري‌ها در سال دوم زندگی یا پس از آن نیز باید ادامه یابد.»[2]

با توجه به فرهنگ اسلامی حاکم بر اکثریت جامعه ایران، دفتر سلامت جمعیت، خانواده و مدارس اداره سلامت کودکان و ترویج تغذیه با شیر مادر وابسته به وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی در کتابی که در این زمینه منتشر کرده، تاکید می‌کند که هر چند «توصیه قرآن کریم دو سال است اما ]شیردهی[ بیش از دو سال نیز منع نشده است.» در عین حال، «تصمیم در مورد از شیر گرفتن بستگی به شرایط جسمی روانی مادر و کودك و ویژگی هاي خانواده دارد.»

با همه آنچه گفته شد، دشوار است بگوییم و بدانیم که واقعا چه سنی برای خداحافظی کودک با شیر مادر مناساز پیچیدگی‌های زیادی برخوردار بوده و چیزی نیست که به سادگی امکان‌پذیر باشد.ب است. بسیاری از کارشناسان با بررسی ابعاد چند جانبه این مساله معتقدند سن ایده‌آل پایان شیردهی زمانی است که کودک تصمیم به خداحافظی می‌گیرد و خود از شیر خوردن سر باز می‌زند. هر چند با نگاه عمیق‌تر به این موضوع می‌توان گفت که حتی آنچه ما تصمیم‌گیری کودک می‌نامیم، خود متاثر فضای فرهنگی اجتماعی اطراف او، سبک و موقعیت زندگی و رفتارهای خوداگاه و ناخوداگاه مادر، خانواده، همراهان و ... است، اما همچنان اگر شرایط یاری کند، خوب است که به کودکان در این زمینه اعتماد کنیم و در هر حال تصمیم گیری این امر خطیر را به عهده مادر و کودک بگذاریم و سعی کنیم دخالت‌های دیگر را تا حد امکان کاهش دهیم.

و اما در پایان ...

فواید شیر مادر برای کودک از لحاظ جسمی، روحی و عاطفی، فراوان و انکارناپذیر است. اما آنچه اهمیت بیشتری دارد توجه به این مسئله است که این فواید تا کجا ادامه و اهمیت دارد و آیا تحت هر شرایطی شیردهی باید تا زمان خاصی ادامه پیدا کند؟ آیا مادری که پس از نه ماه بارداری و به دنبال آن زایمان و پس از آن به دلیل شیردهی طولانی مدت، شب بیداری‌های مستمر و عدم حمایت از سوی جامعه و خانواده، به لحاظ جسمی و روحی دچار ضعف‌های فراوانی شده است نیز همچنان باید به شیردهی تا زمان خاصی ادامه دهد؟ نه این است که گاهی مضرات چنین شیردهی در شرایط نامناسب از فواید آن بیشتر است؟ مادری که خود دارای کمبودهای جسمی و روحی و عاطفی است، چگونه می‌تواند کودک خود را بدون هیچگونه مشکلی تغذیه کند؟

چه دادن یک حکم کلی در این خصوص به هیچ عنوان کمک کننده نبوده و هر مادری می‌بایست با بررسی و سبک سنگین کردن شرایط خود و کودکش بهترین زمان را برای پایان شیردهی انتخاب کند. این مسئله تا آنجا اهمیت دارد که همان‌طور که اشاره شد، حتی در قرآن و متون اسلامی نیز علی‌رغم توصیه به شیردهی به کودک تا پایان دوسالگی، این مهم منوط به رضایت و صواب‌دید والدین شده است.

در آخر، از شما خانواده‌های عزیز به خصوص پدران گرامی خواهش می‌کنیم تا با اعتماد به غریزه مادر و فرزندی، تصمیم‌گیری در خصوص پایان دادن به شیردهی را به آن دو سپرده و حمایت خود را از آنها دریغ نکنید.

مادران در دوران پایان شیردهی قرار است مرحله حساس و سختی را به لحاظ جسمی و عاطفی پشت سر گذارند و در این شرایط، بهتر آن‌که به جای ایفای نقش دایه مهربان‌تر از مادر و سرزنش مادران که قطعا دلسوز کودکشان بوده و خود ممکن است در پی تغییرات هورمونی و تحت تاثیر مسائل جسمی و عاطفی پایان شیردهی، دچار ناراحتی و حتی گاهی عذاب وجدان شوند، بیش از همیشه حمایت‌گرشان باشید.

نویسنده: سارا (مامان الیاد) 

منابع:

مطالب مرتبط در سایت سازمان بهداشت جهانی:
http://www.who.int/topics/breastfeeding/en/

http://www.who.int/features/factfiles/breastfeeding/en/

آکادمی پزشکی اطفال آمریکا:

https://www2.aap.org/breastfeeding/

توصیه‌های بهداشت و تغذیه ملی فرانسه:

http://www.sante.gouv.fr/IMG/pdf/allaitement.pdf

Ladomenou F, Moschandreas J, Kafatos A, Tselentis Y, Galanakis E; “Protective effect of exclusive breastfeeding against infections during infancy: a prospective study.” Arch Dis Child. 2010, Dec; 95(12):1004-8.

Katriina Heikkilä, Amanda Sacker, Yvonne Kelly, Mary J Renfrew, Maria A Quigley; “Breast feeding and child behaviour in the Millennium Cohort Study”. Arch Dis Child, 2011 July; 96(7):635-42.

Jérémy Anso, « Allaiter son enfant jusqu’à ses 6 ans », http://www.dur-a-avaler.com/allaiter-laits-maternises-sevrage-enfant-nourrissons/

وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی، راهنماي مادران براي تغذیه با شیر مادر : پاسخ به سوالات رایج مادران، نسخه الکترونیکی کتاب و توضیحات بیشتر در مورد آن: http://rastaak.niniweblog.com/post33.php