چهار مرحله در رشد کودک برای رسیدن به اتونومی

دیدگاه کارشناسان

ایزابل فیلیوزا روانشناس فرانسوی حوزه کودکان در کتاب خود با عنوان «پیدا کردن راه خود» توضیح می‌دهد که «رشد انسان نه فقط از نظر جسمانی که از نظر روحی و عاطفی و شخصیتی نیز پروسه‌ای مرحله به مرحله و گام به گام است و گذر از هر مرحله به زمان خود برای شکل‌گیری و ورود به مرحله بعد امری ضروری است».

او معتقد است کودک برای اینکه به یک انسان خودساخته و خودمختار (اتونوم) تبدیل شود باید چهار مرحله را در رشد خود طی کند.

۱. وابستگی
۲. ضد وابستگی
۳. استقلال
۴. وابستگی متقابل

عکس: ویانا

مرحله وابستگی:

یک نوزاد کاملا به مادر خود وابسته است و از هر نظر به او نیاز دارد. در کنار مادر احساس امنیت می‌کند و گاه به محض اینکه او دور می‌شود، کودک ترس و حس رها شدگی را تجربه می‌کند.

کودک در این زمان زندانی نگاه خودمحورانه خود است. جهان برایش اطراف او می‌چرخد و او قادر به برداشتن تمرکز از خودش و دیدن دنیای اطراف خارج از خود نیست. مادر برای او وجودی است که تمام مدت در اختیارش است و احساسات و فکرش دائما متوجه اوست.

مرحله ضد وابستگی یا طغیان بر علیه وابستگی:

عکس: صبا

به تدریج کودک متوجه می‌شود که مادرش گاهی به او «نه» می‌گوید. او این مخالفت را متوجه می‌شود و در پاسخ به آن متقابلا وارد فاز اعتراض و مخالفت‌خوانی می‌شود. او در مرحله وابستگی در واقع در امتداد تمایلات مادرش زندگی می‌کرد و میان تمایل خود و تمایل دیگران لزوما تفاوتی متوجه نمی‌شد. اما در مرحله جدید کودک این تفاوت را متوجه می‌شود و می‌خواهد خودش باشد. او می‌خواهد همه چیز آن‌طوری پیش برود که خود می‌خواهد و متوجه می‌شود که برای این منظور باید راهی پیدا کند که بتواند با تمام قوا در مقابل خواسته دیگری مقاومت کند تا به خواسته خود برسد. در این مرحله کودک خیلی وقت‌ها پرخاشگر می‌شود.

مرحله طغیان برعلیه وابستگی در واقع مرحله‌ای است که کودک در آن به دنبال خواسته‌های خود است، این مرحله یکی از مهم‌ترین فازهایی است که در آن فردیت و تایید خود ساخته می‌شود. این مرحله را معمولا به عنوان مرحله خودخواهی می‌شناسند.

مرحله استقلال

کمی که می‌گذرد، کم‌کم کلمه «خودم» یا مشابه آن ظاهر می‌شود. کودک می‌خواهد خودش به تنهایی خیلی کارها را انجام دهد. او تلاش می‌کند توانایی‌هایش را کشف کرده و آنها را به نمایش بگذارد. کودک برای گذار از مراحل مختلف و تبدیل شدن به یک فرد خودمختار، خود ساخته و مستقل، نیاز دارد محدودیت‌های خود را بشناسد و آنها را آزمایش کند و پیدا کند در چه مواردی خودش به تنهایی از عهده کار برمی‌آید.

در این دوره، کودک کمک‌ها یا حتی گاهی تماس‌ کوچک دیگری را برای همراهی در کاری که مشغول انجام آن است، رد می‌کند. حتی گاهی تحمل دست زدن مادر یا پدر به دکمه لباسش را هم ندارد و همین دست زدن برایش به منزله این است که دیگران می‌خواهند او را محدود و محبوس ‌کنند. او ارتباطات را قطع می‌کند. می‌خواهد «خودش» باشد و آزادی را تجربه کند. او می‌خواهد مستقل باشد!

شاید بتوان گفت این مرحله نیز نوع دیگری از تجربه خودخواهی و خودشیفتگی را در خود دارد. او گاهی به هیچ‌کس جز خود فکر نمی‌کند، توانایی‌ها و مهارت‌هایش را کشف می‌کند و توسعه می‌دهد و دیگران وجود ندارند ... تا زمانی که وارد فاز وابستگی متقابل می‌شود.

مرحله وابستگی متقابل

در مرحله وابستگی متقابل، کودک دوباره نیاز به تماس و برقراری ارتباط با دیگران را حس کرده و آن را طلب می‌کند. او دیگر این توانایی را پیدا کرده که خود را بیان و ابراز کند و خواستار چیزی شود؛ چرا که در مسیری که طی کرده آموخته تمایلات و خواسته‌های خود را بشناسد. او اکنون می‌داند که به عنوان یک فرد و یک شخصیت وجود دارد و می‌داند که آزاد است. او وارد مرحله وابستگی مقابل به دیگر انسان‌ها شده است.

باید توجه داشت که این مراحل در زندگی فرد گاهی با هم تداخل دارند و هر دوره ممکن است در مورد هر کودک متفاوت باشد و بسته به اینکه کودک چگونه این مراحل را گذرانده، هر کدام از آنها کم یا زیاد در دوران بزرگسالی نیز او را همراهی می‌کند.

در این میان، نقش ما تنها این است که کودکمان را در این مراحل همراهی کنیم و کمکشان کنیم تا با آرامش وارد مرحله بعدی شوند.

• اگر مادر یا پدری اعتراضات و مخالفت‌خوانی‌های کودکش را به خوبی پذیرا نباشد، اگر او را مجبور به خوردن کند یا مجبور به هر کاری که کودک نمی‌خواهد انجام دهد، اگر مادر یا پدری بخواهد که کودکش تسلیم اراده و خواسته او باشد، احتمال زیاد کودک او در مرحله «وابستگی» خواهد ماند.
• اگر مادر یا پدری به کودکش برچسب «بچه بد»، «شر»، «بدذات» و ... بزند و بخواهد مخالفت کودکش با خواسته خود را با تهدید کردن و سرکوب کردن تنبیه کند، باید بداند که احتمال این خطر را می‌پذیرد که کودکش در مرحله «طغیان برعلیه وابستگی» بماند و از آن خارج نشود.
• اگر مادر یا پدری بداند که چگونه به امتناع و مخالف کودکش احترام بگذارد، در عین اینکه محدودیت‌ها و ممنوعیت‌ها را به او آموزش می‌دهد و همچنین به کودکش بفهماند که در کنار او خواهد بود و او را ترک نخواهد کرد، کودک می‌تواند به تدریج وارد مرحله «استقلال» و بعد «وابستگی متقابل» شود.

عکس: مانی

این نکته بسیار مهم است که همین مراحل چهارگانه فقط مخصوص کودکی نیست و در مسیرهای دیگر زندگی فرد نیز نمایان می‌شوند، به همین دلیل نمونه‌های آن را نه فقط در فرایند رشد یک کودک بلکه گاهی در رابطه عاطفی یا زناشویی یک فرد، در رابطه او با کار و شغلش و یا حتی در تاریخ تحولات یک جامعه نیز می‌بینیم.

شناخت و درک این چهار مرحله به ویژه در مسیر رشد کودک می‌تواند آرامش، شهامت و انگیزه بسیار بیشتری به پدران و مادران دهد و به آنها کمک کند که با هر یک از این شرایط بهتر مواجه شده و فرزندشان را در آن دوران با آرامش بیشتری همراهی کنند.

شما با خواندن همین مطلب کوتاه و خلاصه شده چنین حسی نداشتید؟

بکوشیم که پدر و مادر آگاه‌تری باشیم!

منبع:

خلاصه‌ بخشی از کتاب پیدا کردن راه خود (Trouver son chemin) نوشته ایزابل فیلیوزا

ترجمه: سارا (مامان الیاد)